ΟΝΤΟΛΟΓΙΑ

Το ον ως ύπαρξη ορίζεται ως αυτό που «είναι» και έχει μια γενική φύση που παρουσιάζεται η ίδια σ' όλα τα ξεχωριστά όντα. Το ον ως ύπαρξη σημαίνει επίσης «πραγματικότητα» και συνεπώς η οντολογία μπορεί να εξεταστεί και ως η μελέτη της πραγματικότητας. Η έννοια του όντος θεωρείται γενικά ως «καθεαυτό», αφού δεν μπορεί να εξεταστεί στο πλαίσιο μιας περιορισμένης σχέσης ή υπό το πρίσμα μιας ιδιαίτερης άποψης.

Κατά τον αριστοτελικό ορισμό είναι η επιστήμη του όντος καθεαυτό, δηλαδή της πραγματικότητας θεωρούμενης στην ολότητά της και όχι σε μερικές ιδιαίτερες περιοχές, όπως είναι το Εγώ ή ο κόσμος ή ο θεός. Από την άλλη πλευρά όμως, από τη στιγμή που η οντολογία ασχολείται με την ανθρώπινη εμπειρία, είναι μια θεωρία πολύ λιγότερο απόλυτη, καθαρή και αυτάρκης σε σχέση με τη μεταφυσική.

ΕΝΤΜΟΥΝΤ ΧΟΥΣΕΡΛ (Edmund Husserl, 1859 – 1938)

Γερμανός φιλόσοφος. Με τη φαινομενολογία του τοποθετείται στη θεμελιώδη εκείνη τάση της νεότερης σκέψης, που μετά το τέλος του γερμανικού ιδεαλισμού τείνει να επανεξετάσει και να λύσει το πρόβλημα της σχέσης υποκειμένου - αντικειμένου. Η φιλοσοφία του X. παρουσιάζεται ως το καταστάλαγμα της καρτεσιανής αναζήτησης ενός θεμελίου που να είναι αναμφισβήτητο και πάνω στο οποίο να μπορεί να στηριχθεί η σκέψη: της κατάκτησης της βεβαιότητας της σκέψης, βεβαιότητας που στηρίζεται στον εαυτό της και επιτρέπει στη φιλοσοφία να αναπτυχθεί ως αυστηρή επιστήμη.

Η σκέψη του επηρέασε άμεσα ή έμμεσα όλη την ευρωπαϊκή σκέψη των τελευταίων 50 ετών: από τη σχολή του X. προέρχονται φιλόσοφοι τόσο διαφορετικοί μεταξύ τους όσο ο Μάρτιν Χάιντεγκερ και η Έντιθ Στάιν. Αφού αντιστάθηκε στον θετικισμό, ο X. διέκρινε τη σκέψη ως ψυχολογικό γεγονός από τη σκέψη ως λογική διαδικασία που δεν ταυτίζεται ποτέ με το συγκεκριμένο άτομο, αλλά παρουσιάζεται ως ουσία μοναδική και ταυτόσημη, οπουδήποτε και αν εξατομικεύεται.

ΦΙΟΝΤΟΡ ΝΤΟΣΤΟΓΙΕΦΣΚΙ (Fyodor Mikhaylovich Dostoyevsky, 1821 – 1881)

Ρώσος συγγραφέας. Μαζί με τον Τολστόι, ο Ν. είναι αντιπροσωπευτική σε μεγάλο βαθμό προσωπικότητα της εξαιρετικής εκείνης περιόδου που υπήρξε για τη Ρωσία το δεύτερο μισό του 19ου αι., μιας περιόδου κατά την οποία η κίνηση των ιδεών, η ανάπτυξη μιας κοινωνικής συνείδησης ευαίσθητης στις εξελίξεις και στις κρίσεις μιας κατάστασης δύσκολης και ευμετάβλητης, η αναζήτηση της αλήθειας και της ομορφιάς, όλα καθρεφτίζονται σε μια λογοτεχνία εξαιρετικά προβληματισμένη και πλούσια σε ανθρωπιά.

Η παιδική ηλικία και η εφηβεία του Ν., δευτερότοκου ανάμεσα σε επτά αδελφούς, ήταν ενός υπερευαίσθητου παιδιού που αγαπούσε τη μοναξιά και τη λογοτεχνία. Το 1837 ο θάνατος της μητέρας του και η είδηση για τον τραγικό θάνατο του Πούσκιν προκάλεσαν βαθιά αναστάτωση στον Ν. που ετοιμαζόταν να εισαχθεί μαζί με τον αδελφό του Μιχαήλ στη στρατιωτική σχολή μηχανικού. Το 1839 ο πατέρας του, ο οποίος είχε αποσυρθεί σε ένα μικρό κτήμα του στην εξοχή, σκοτώθηκε από τους δουλοπάροικούς του.

ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ

Όρος που, υπό ευρεία έννοια, υποδηλώνει οποιαδήποτε συμπεριφορά εκδηλώνεται χωρίς την παρουσία εμποδίων, εξαναγκασμών ή εξωτερικών υπαγορεύσεων δηλαδή, ελεύθερο είναι καθετί που ακολουθεί τη φύση του και συμμορφώνεται στους δικούς του νόμους. Έτσι, γίνεται λόγος για ελεύθερη πτώση των βαρών, όταν αυτά πέφτουν με κατεύθυνση το κέντρο της Γης, σύμφωνα με τον νόμο της βαρύτητας, χωρίς την παρεμβολή ενός εμποδίου που θα μπορούσε να τροποποιήσει τη φυσική τους κίνηση.

Κατά μία περισσότερο εξειδικευμένη ερμηνεία του όρου, η ε. αναφέρεται σε κάθε ανθρώπινη συμπεριφορά, στο μέτρο που με αυτήν εκδηλώνεται μια ικανότητα πρωτοβουλίας, η οποία δεν δεσμεύεται από εξωτερικές παρεμβάσεις και αναγκαιότητες. Στην περίπτωση αυτή η ε. ταυτίζεται με την ε. επιλογής. Επειδή, όμως, κάθε επιλογή προϋποθέτει μια ιεράρχηση στόχων και συνεπώς και ένα κριτήριο διάκρισης μεταξύ τους, και η ε. με την έννοια της επιλογής προϋποθέτει τον σεβασμό κάποιου νόμου.

ΦΡΑΝΤΣ ΚΑΦΚΑ (Frantz Kαfka, 1883 – 1924)

Τσέχος γερμανόφωνος συγγραφέας, εβραϊκής καταγωγής. Μέλος της γερμανόφωνης εβραϊκής μειονότητας της Πράγας, γιος εύπορου εμπόρου, o K. ένιωσε τη βαθιά απομόνωση που δημιουργούσαν αυτές οι συνθήκες. Γράφτηκε στο πανεπιστήμιο της Πράγας (1901), αναγορεύτηκε διδάκτορας της νομικής (1906) και διορίστηκε κατόπιν (1908) σε μια ασφαλιστική εταιρεία. Λόγω της καταθλιπτικής επιβολής που του ασκούσε η ισχυρή προσωπικότητα του πατέρα του (Γράμμα στον πατέρα –Brief an dem Vater, 1919), αλλά και εξαιτίας της εσωτερικής αδυναμίας του να δημιουργήσει δική του οικογένεια και ζωή, παραιτήθηκε δύο φορές από την ιδέα του γάμου του με τη Φελίτσια Μπάουερ.

Από την περίοδο εκείνη χρονολογούνται ορισμένα από τα πιο αγωνιώδη κείμενά του, όπως Η μεταμόρφωση (1916) και Η δίκη (1925). Το 1917 η βεβαιότητα ότι ήταν φυματικός τον απέσπασε ακόμα περισσότερο από τη φυσιολογική ζωή η δουλειά του στο γραφείο εναλλασσόταν με μακρές περιόδους διαμονής στη Βοημία και στα βουνά Τάτρα.

ΧΟΣΕ ΟΡΤΕΓΚΑ (Jose Ortega Gasset, 1883 – 1955)

Ισπανός φιλόσοφος και δοκιμιογράφος. Γιος δημοσιογράφου, σπούδασε σε σχολεία ιησουιτών στη Μάλαγα και στο Μπιλμπάο και αργότερα φοίτησε στο πανεπιστήμιο της Μαδρίτης. Από το 1905 έως το 1908 σπούδασε στη Λειψία, στο Βερολίνο και στο Μαρβούργο, όπου ήταν μαθητής του νεοκαντιανού φιλόσοφου Χέρμαν Κοέν.

Όταν επέστρεψε στην Ισπανία, αγωνίστηκε δραστήρια, με τη λαμπρή αρθρογραφία του, για να τονίσει την επείγουσα ανάγκη συγχρονισμού της πνευματικής ζωής της χώρας του με τη σκέψη της υπόλοιπης Ευρώπης. Το 1910 κατέλαβε την έδρα της μεταφυσικής στο πανεπιστήμιο της Μαδρίτης και με έναν περίφημο λόγο που εκφώνησε το 1914 ανακοίνωσε το πρόγραμμα του πνευματικής ανανέωσης, το οποίο στηριζόταν σε ένα φιλελεύθερο πολιτικό προσανατολισμό που τον έκανε αντίπαλο του μοναρχικού καθεστώτος.

ΚΑΡΛ ΓΙΑΣΠΕΡΣ (Karl Jaspers, 1883 – 1969)

Γερμανός φιλόσοφος και ψυχοπαθολόγος. Έφτασε στη φιλοσοφία από την ιατρική και την ψυχοπαθολογία, με την οποία ασχολήθηκε σε δύο έργα: Γενική ψυχοπαθολογία (1913) και Ψυχολογία τωνκοσμοθεωριών (1919). Στη φιλοσοφία, η σκέψη του αποτελεί μία από τις βασικές κατευθύνσεις του υπαρξισμού. Παρουσίασε τις απόψεις του αρχικά στην τρίτομη Φιλοσοφία του (1932) και τις ανέλυσε σε σειρά πολλών άλλων έργων, όπως Λογική και ύπαρξη (1935), Περί της αλήθειας (1947), Η απαρχή και ο σκοπός της ιστορίας (1949), Εισαγωγή στη φιλοσοφία (1950).

Ο Γ. παρακολούθησε προσεκτικά την εξέλιξη του σύγχρονου κόσμου στα έργα του Πνευματική κατάσταση της εποχής μας (1931) και Τοζήτημα της γερμανικής ενοχής (1958). Η υπαρξιστική θεωρία του Γ. ξεκινά από την αντίληψη ότι η ανθρώπινη ζωή κυριαρχείται από την ανησυχία της αναζήτησης κάποιου πράγματος που μένει πάντα απρόσιτο και το οποίο αποτελεί έναν απλησίαστο υπερβατικό ορίζοντα.

ΣΟΡΕΝ ΚΙΡΚΕΓΚΑΡΝΤ (Soren Kierkegaard, 1813 - 1855)

Δανός φιλόσοφος και θρησκευτικός στοχαστής. Ο πατέρας του ήταν ένας πλούσιος έμπορος από την Κοπεγχάγη, άκαμπτος λουθηρανός, ο οποίος ανέθρεψε τον γιο του σε αυστηρά θρησκευτικό περιβάλλον και άσκησε έντονη επιρροή επάνω του. Ο Κ. σπούδασε θεολογία στο πανεπιστήμιο της Κοπεγχάγης, όπου ήταν καθοριστική, εκείνη την εποχή, η επίδραση της φιλοσοφίας του Χέγκελ. Αντί να ακολουθήσει τη σταδιοδρομία του πάστορα, για την οποία φαινόταν να προορίζεται, πήγε στο Βερολίνο (1841-42) για να παρακολουθήσει τα μαθήματα του Σέλινγκ, η φιλοσοφία του οποίου, βασισμένη στην απόλυτη διάκριση μεταξύ πραγματικότητας και λόγου, ασκούσε δριμύτατη κριτική εναντίον της εγελιανής σκέψης.

Απογοητευμένος από τον Σέλινγκ, ο Κ. επέστρεψε στην Κοπεγχάγη όπου έζησε έως τον θάνατό του με τη μικρή κληρονομιά που του είχε αφήσει ο πατέρας του, αφοσιωμένος ολοκληρωτικά στη συγγραφή των βιβλίων του. Η σκέψη του Κ. μπορεί να οριστεί κατά μεγάλο μέρος ως αντίδραση στη φιλοσοφία του Χέγκελ. Η αντίθεση αυτή έχει άξονα την επίμονη αναγνώριση της εσωτερικότητας του ανθρώπου και τη διεκδίκηση της ανεπανάληπτης ιδιομορφίας του.

ΥΠΑΡΞΗ

O υπαρξισμός είναι ένα σύγχρονο φιλοσοφικό ρεύμα, που παίρνει το όνομά του από την αντίληψη ότι η φιλοσοφία δεν είναι αντικειμενική ή θεωρητική επιστήμη, αδιάφορη για την ύπαρξη του ανθρώπου που τη δημιουργεί, αλλά αντίθετα συνδέεται αδιάσπαστα με την πραγματική και συγκεκριμένη ύπαρξη του ανθρώπου: του ανθρώπου που νοείται στην ανεπανάληπτη πρωτοτυπία του ως ατόμου που προορίζεται να πεθάνει και όχι ως είδους ή καθολικής ουσίας.

Η «ύπαρξη», με την έννοια αυτή, δεν είναι κάτι που μπορεί να εξεταστεί γενικά και θεωρητικά. Οι έννοιες ή οι αξίες, στις οποίες η κατά παράδοση φιλοσοφία πίστεψε πως θα μπορούσε να πλαισιώσει και να αναγάγει το νόημα της ανθρώπινης ζωής, έχουν όρο αναφοράς τους, κατά τον υ., ένα απρόσωπο και αφηρημένο ανθρώπινο υποκείμενο, το «μέσο» άνθρωπο ή το μέσο όρο των ανθρώπων και όχι τον πραγματικό άνθρωπο.

ΑΓΧΟΣ

Σωματική και ψυχική διαταραχή που χαρακτηρίζεται από το αίσθημα διάχυτου φόβου, ο οποίος μπορεί να φτάσει από την ανησυχία έως τον πανικό, με οδυνηρά αισθήματα περίσφιξης του θώρακα και του λαιμού. Η λέξη προέρχεται από το ρήμα άγχω (= σφίγγω τον λαιμό, πνίγω). Μπορεί να οφείλεται σε μια κατάσταση κινδύνου, δηλαδή στην αναμονή δυσάρεστων εξελίξεων, ή να είναι αδικαιολόγητη, όπως στις περιπτώσεις αγωνίας ή μελαγχολίας.

Στην ιστορία του σύγχρονου στοχασμού και πνευματικού πολιτισμού, το ά. αποτελεί ένα από τα πιο χαρακτηριστικά θέματα. Για πρώτη φορά βρήκε τη φιλοσοφική του έκφραση στο έργο του Δανού στοχαστή Σέρεν Κίρκεγκορ, ειδικότερα στην Έννοια του άγχους που δημοσιεύτηκε το 1844 με το ψευδώνυμο Virgilius Hafniensis. Το ά. αποτέλεσε και εξακολουθεί να αποτελεί και σήμερα ένα από τα βασικά στοιχεία της υπαρξιστικής φιλοσοφίας, ανεξάρτητα αν ο προσανατολισμός της είναι κοσμικός ή θρησκευτικός.