ΜΑΡΤΙΝ ΧΑΙΝΤΕΓΚΕΡ (Martin Heidegger, 1889 – 1976)

Γερμανός φιλόσοφος. Γεννήθηκε στο Μέσκιρχ του Μπάντεν. Σπούδασε θεολογία, φιλοσοφία, ιστορία και φυσικές επιστήμες στο πανεπιστήμιο του Φράιμπουργκ. Το 1923 έγινε καθηγητής της φιλοσοφίας στο Μάρμπουργκ και από το 1928 ανέλαβε την έδρα της φιλοσοφίας στο πανεπιστήμιο του Φράιμπουργκ. Κατά το διάστημα 1945-1951 του απαγορεύτηκε η διδασκαλία από τις δυνάμεις κατοχής της Γερμανίας, γιατί για ένα διάστημα υπήρξε μέλος του εθνικοσοσιαλιστικού κόμματος.

Η φιλοσοφία του X. παρουσιάζεται κυρίως στην πρώτη της περίοδο ως ερμηνευτική περιγραφή της κάθε φορά συμπεριφοράς του ανθρώπου. Το ενδιαφέρον της περιγραφής αυτής δεν στρέφεται προς τον άνθρωπο ως άνθρωπο, δεν προέρχεται από ουμανιστική διάθεση (την οποία μάλιστα ο X. αποκρούει), αλλά γεννιέται από το γεγονός ότι –ανάμεσα στα διάφορα όντα– ο άνθρωπος έχει το προνόμιο να είναι το μόνο που μπορεί να ερευνά και, επομένως, το μόνο που μπορεί να συλλάβει και να κατανοήσει την έννοια της ύπαρξης, που αποτελεί το πραγματικό αντικείμενο της φιλοσοφίας.


Έχοντας τη δυνατότητα να στρέφεται ερευνητικά στη βάση της, η ύπαρξη ανήκει, κατά τον X., μόνο στον άνθρωπο και δεν έχει καμιά σχέση με την απλή πλασματική πραγματικότητα ενός πράγματος ή ενός αντικειμένου του φυσικού κόσμου. Αν όμως η ύπαρξη ως δυνατότητα δημιουργίας μιας ερωτηματικής σχέσης με το Είναι είναι μια προϋπόθεση που ανήκει αποκλειστικά στον άνθρωπο, μόνο ο άνθρωπος επίσης είναι προικισμένος από τη μοίρα του να αποκτήσει συνείδηση της χρεοκοπίας και του αδύνατου της σχέσης αυτής. Μεταξύ του Είναι και της ανθρώπινης ύπαρξης ανοίγεται πράγματι ένα χάσμα.

Το Είναι, που είναι άπειρη δυνατότητα, φωτεινή αλλά κενή ακαθοριστία, παρουσιάζεται στο ανθρώπινο πεπερασμένο ως ένα αγωνιώδες Μηδέν, που καταβροχθίζει και εκμηδενίζει όλους τους θεσμούς και τις πραγματικότητες του κοινωνικού και φυσικού κόσμου. Μια ριζική ασημαντότητα διαποτίζει όλες τις αντικειμενικές μορφές του κόσμου. Η άποψη του Είναι είναι γι’ αυτό και άποψη του Μηδενός. Ο άνθρωπος δοκιμάζει το άγχος, δηλαδή την ιλιγγιώδη κατάρρευση ενός κόσμου που εξαφανίζεται και βυθίζεται στη διαυγή νύχτα του Μηδενός.

Στην προσπάθειά τους να λυτρωθούν από τη ριζική αυτή εμπειρία, οι άνθρωποι βρίσκουν καταφύγιο, κατά τον X., σε έναν τρόπο ζωής –την αναυθεντική ύπαρξη– όπου το άγχος αντικαθίσταται και εξορκίζεται από τη φροντίδα, δηλαδή το ενδιαφέρον και την ανήσυχη προσοχή που δίνουν στα ταμπού και στις πλασματικές αξίες της καθημερινότητας.

Η αναυθεντική ύπαρξη είναι ο τρόπος ζωής του ανθρώπου μέσα στη μαζική κοινωνία, η ύπαρξη του ανώνυμου και μη πραγματικού αυτού υποκειμένου, που είναι το απρόσωπο, ο μέσος όρος των ανθρώπων, όπως διαμορφώνεται και διαπλάθεται από τις συμβάσεις και τις πίστεις –το λέγεται, το πιστεύεται, το γίνεται κλπ.– που επιβάλλονται από τις κοινωνικές συνήθειες και τις συμβατικότητες. Ο άνθρωπος γλιτώνει από το άγχος ή, καλύτερα, προσπαθεί να το καταστείλει και να το ξεχάσει, τοποθετώντας την πραγματικότητα σε μια σειρά συγκεκριμένων αντικειμένων, που μπορούν να επηρεαστούν από την τεχνική και με τα οποία προσπαθεί να καλύψει την εκμηδενιστική ακαθοριστία του Είναι. Ο κόσμος των πραγμάτων καλύπτει και κρύβει έτσι την αληθινή πραγματικότητα που είναι το Μηδέν.

Αγκιστρωμένοι στην πλασματική στερεότητα των αντικειμένων, οι άνθρωποι φαντάζονται ότι θα αντλήσουν από αυτή γαλήνη και ασφάλεια. Μέσα και όργανα για τη στερεοποίηση αυτή ή πραγματοποίηση του κόσμου, με την οποία ο άνθρωπος προσπαθεί να αποφύγει τη ριζική εμπειρία του Μηδενός, είναι η τεχνική και η επιστήμη. Ο υπαρξισμός του X. είναι ένας άθεος υπαρξισμός. Η χριστιανική πρόσκληση, να στραφούμε προς τον εαυτό μας για να βρούμε την αλήθεια που υπάρχει μέσα μας, δεν έχει θέση στις σελίδες του. Εκείνο που ο X. εννοεί λέγοντας αυθεντική ύπαρξη, είναι μάλλον η ικανότητα του ανθρώπου να δεχτεί και να ζήσει μέχρι το βάθος, χωρίς ψευδαπάτες και χωρίς ρητορείες, τη μοίρα του, δηλαδή το να υπάρχει για τον θάνατό του.

Η αυθεντικότητα εμφανίζεται όταν –αφού πέσουν όλες οι αξίες της καθημερινότητας– ο άνθρωπος βρεθεί ενώπιος ενωπίω με το Μηδέν και με την εμπειρία του τέλους, όπως ο ήρωας του περίφημου διηγήματος του Τολστόι Ο θάνατος του Ιβάν Ίλιτς, τον οποίο ακριβώς μνημονεύει ο X. Εκείνη τη στιγμή πραγματικά, στην προσέγγιση δηλαδή του θανάτου, όλες οι αξίες στις οποίες ο Ιβάν Ίλιτς είχε ζητήσει να στηριχθεί σε όλη του τη ζωή –η οικογένεια, η σταδιοδρομία, η εντιμότητα, το αστικό αίσθημα της αξιοπρέπειας κλπ.– διαλύονται και αυτός μένει, χωρίς δυνατότητα παρηγοριάς και ψευδαπάτης, μπροστά στο εφήμερο της ύπαρξής του, που είναι προορισμένη να καταλήξει στο Μηδέν.

Στο φως των θεμάτων αυτών, που βρίσκουν την ανώτερη έκφρασή τους στο Είναι και Χρόνος, δηλαδή στο καλύτερο έργο του της πρώτης περιόδου, ο X. μπορεί να θεωρηθεί ένας από τους αξιολογότερους ερμηνευτές της κρίσης που συγκλόνισε την Ευρώπη και ειδικότερα τη Γερμανία μετά τον A’ Παγκόσμιο πόλεμο.

Γύρω στο 1940, έπειτα από μια μακρά περίοδο σιωπής, η σκέψη του X. φαίνεται να παίρνει διαφορετικό δρόμο και να μπαίνει σε νέα περίοδο. Εξαφανίζονται οι μηδενιστικοί τόνοι της πρώτης εποχής. Και με τη μελέτη της φιλοσοφίας του Πλάτωνα και ίσως περισσότερο ακόμα των προσωκρατικών, ο X. επιστρέφει στην ιδέα πως η αλήθεια είναι όχι μόνο μια αποκάλυψη, αλλά και πως η αποκάλυψη αυτή γίνεται διαμέσου της γλώσσας του ανθρώπου και ιδιαίτερα του ποιητή.

Ο λόγος, η γλώσσα είναι ο οίκος του Είναι. Στον οίκο αυτό κατοικεί και ο άνθρωπος που, ως τέτοιος, αποκαλύπτει διαρκώς, δίνοντάς του τον τρόπο να εκδηλωθεί, το Είναι, του οποίου –κατά την έκφραση του X.– είναι ο λειτουργός. Τα πρόσωπα διαμέσου του λόγου των οποίων αποκαλύπτεται το Είναι είναι οι φιλόσοφοι και οι ποιητές. Το απελπιστικό όραμα της πρώτης περιόδου διαδέχεται έτσι, σύμφωνα με τη θεωρία του X., η νοσταλγική αναπόληση μιας πατριαρχικής εποχής όπου οι θεοί δεν είχαν ακόμα φύγει από τον κόσμο και στην οποία οι άνθρωποι ζούσαν σε άμεση και μυστηριακή σχέση με το Είναι.

Ξαναγυρίζει έτσι το όνειρο της αρχαίας Ελλάδας, όχι όμως της Ελλάδας του Αριστοτέλη, αλλά της Ελλάδας όπως την ονειροπολούσε ο Χέλντερλιν, δηλαδή της μυθικής εκείνης εποχής –πριν από την εμφάνιση της επιστήμης και της διαλεκτικής σκέψης– όπου, όπως λέει ο X., η λογική, η ηθική και η φυσική δεν ήταν ακόμα χωριστές σφαίρες, αλλά μέρη μιας ενιαίας και αδιαίρετης Ολότητας. Τον αθεϊσμό της πρώτης περιόδου διαδέχεται μια αόριστη και δύσκολο να προσδιοριστεί θρησκευτικότητα, στην οποία μερικές φορές φαίνεται ότι μπορούμε να συλλάβουμε την οδύνη και τη νοσταλγία του X. για τη μυθική εποχή του Oμήρου, όπου οι θεοί ζούσαν ανακατεμένοι με τους ανθρώπους.

Ο Χάιντεγκερ θεωρεί τον εαυτό του φιλόσοφο του Όντος. Με το Ον (Είναι) δεν εννοεί τα όντα, αλλά το είναι αυτό καθεαυτό. Πριν προχωρήσει σε εξηγήσεις διερευνά, όπως ο Καντ, ποιες είναι οι δυνατότητες της ανθρώπινης ύπαρξης στο σύνολό της. Θεμελιώδης κατηγορία ύπαρξης για το Χάιντεγκερ είναι η «εγκοσμιότητα», δηλαδή η ύπαρξη μέσα στον κόσμο. Κόσμος δεν υπάρχει χωρίς τον άνθρωπο και άνθρωπος χωρίς τον κόσμο δε νοείται.

Συνεχίζοντας την ανάλυση αυτή ο Χάιντεγκερ επισημαίνει ότι το «είναι» του ανθρώπου αποτελεί η μέριμνα είτε προς τον κόσμο (κοσμομέριμνα) είτε προς τον άνθρωπο (ανθρωπομέριμνα). Με την πρώτη ο άνθρωπος έρχεται σε επαφή με τα όντα, με τη δεύτερη έρχεται σε επαφή με τον άλλο άνθρωπο. Η ανθρώπινη ύπαρξη, ενώ από τη φύση της είναι αυθεντική, μπορεί να καταντήσει αναυθεντική λέγοντας ό,τι «λέγεται», σκεπτόμενη όσα «σκέφτονται» οι πολλοί, συνηθίζοντας ό,τι «συνηθίζεται». Έρχεται, όμως, η στιγμή του θανάτου και τότε αναπόφευκτα ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται ότι «υπάρχω» αυθεντικά σημαίνει «υπάρχω προς θάνατο».

Ύστερα από μία στροφή που συμβαίνει γύρω στο 1940, ο Χάιντεγκερ αλλάζει δρόμο και πορεύεται από το Είναι προς τον άνθρωπο. Σε αυτό συνετέλεσαν βασικά ο Πλάτωνας και οι προσωκρατικοί. Όπως ο Πλάτωνας υποστήριξε ότι το αγαθό βρίσκεται «επέκεινα της ουσίας», έτσι και ο Χάιντεγκερ δέχεται το «συμβαίνον» πέρα από το «είναι», το οποίο θεωρεί όρο τόσο του ανθρώπου (νοείν) όσο και της ύπαρξης. Για την αλήθεια, που η κλασική μεταφυσική θεωρεί ως συμφωνία διάνοιας και πράγματος, ο Χάιντεγκερ απαντά ότι αυτή είναι γεγονός αποκάλυψης και όχι συμφωνίας, όπως την αποδίδει η ελληνική λέξη αλήθεια, δηλαδή έξοδος από τη λήθη, στέρηση της λήθης.

Έτσι ο Χάιντεγκερ απελευθερώνεται από την αντίληψη της αλήθειας ως αναπαράστασης, που οδήγησε τη Δύση στο μηδενισμό. Στο ερώτημα αν η φιλοσοφία μπορεί να σώσει την ιστορία και τον άνθρωπο, ο Χάιντεγκερ απαντά καταφατικά, όχι όμως με την παραδοσιακή της μορφή. Ομολογεί ότι ο ίδιος δεν είναι φιλόσοφος, αλλά διανοητής. Υπάρχει, κατά το Χάιντεγκερ, ακόμη ένα είδος ανθρώπου που μεριμνά πνευματικά, ο ποιητής. Αυτός κρατά το δεσμό με το «ον» διασώζοντας την αλήθεια.

Σπουδαιότερα έργα του: «Είναι και χρόνος» (1927), «Ο Καντ και το πρόβλημα της μεταφυσικής» (1929), «Τι είναι μεταφυσική;» (1929), «Η θεωρία του Πλάτωνα για την αλήθεια» (1942), «Εισαγωγή στη μεταφυσική» (1953), «Τι είναι φιλοσοφία;» (1956), «Στο δρόμο προς τη γλώσσα» (1959), «Νίτσε» (1961), «Ηράκλειτος» (1970), «Η πραγματεία του Σέλιγκ για την ουσία της ανθρώπινης ελευθερίας» (1971).